ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Το γεωγραφικό πλαίσιο και το φυσικό περιβάλλον

Κυκλάδες

Το γεωγραφικό πλαίσιο και το φυσικό περιβάλλον

του Αχιλλέα Δημητρόπουλου

 

(απόσπασμα άρθρου)

Η πρωτογενής, αρχέγονη ταυτότητα των Κυκλάδων είναι το φυσικό της περιβάλλον. Η συγκεκριμένη γεωγραφική θέση, το γεωλογικό παρελθόν, η γεωμορφολογία, η βλάστηση και γενικότερα η χλωρίδα, αλλά και η πανίδα και τα υπόλοιπα φυσικά χαρακτηριστικά, είναι τα κυριότερα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα καθενός από τα νησιά καθώς και του συνόλου που αντιλαμβανόμαστε όταν ακούμε τη λέξη «Κυκλάδες». Αυτά τα στοιχεία είναι οι Κυκλάδες, αυτά τα στοιχεία προϋπήρξαν του ανθρώπου, αυτά επέτρεψαν στον άνθρωπο να δραστηριοποιηθεί από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και αυτά πρέπει να διαφυλάξουμε σαν φυσική κληρονομιά, ώστε να συνεχίσουν οι Κυκλάδες να παρουσιάζουν την εικόνα που γνωρίζουμε όλοι…

… Κανένας μας δεν περιμένει να είναι οι σημερινές Κυκλάδες όμοιες με εκείνες των παιδικών μας χρόνων. Ωστόσο, όλοι αναγνωρίζουμε ότι κάθε στοιχείο ταυτότητας που χάνει κάποιο νησί, σημαντικό και εμφανές ή ασήμαντο και αμελητέο για τους πολλούς, κατά κανόνα δεν πρόκειται να επανέλθει. Η εξαφάνιση είναι έννοια μη αναστρέψιμη. Δεν είναι δυνατό, για παράδειγμα, να ξαναφέρουμε πίσω κάποιο είδος φυτού ή ζώου που έχει εξαφανιστεί. Δεν μπορούμε, επίσης, να επανεισάγουμε ένα είδος, όταν οι συνθήκες και οι προϋποθέσεις για την επιβίωσή του έχουν ανατραπεί. Αν δεν υπάρχουν πλέον επιφανειακά νερά και στέρνες στη Σύρα, οι νύχτες στις εξοχές του νησιού θα είναι σιωπηλές χωρίς κοάσματα βατράχων.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι δυνατότητες της ανθρώπινης παρέμβασης είναι περιορισμένες. Μέσα σε λίγες δεκαετίες άλλαξαν στις Κυκλάδες όσα δεν είχαν αλλάξει επί αιώνες. Καμιά σχέση δεν έχουν οι σημερινές ανθρώπινες δραστηριότητες, η χρήση της γης, η όψη του τοπίου αλλά και η βλάστηση, η χλωρίδα και η πανίδα, με τα αντίστοιχά τους της δεκαετίας του ’60, για παράδειγμα. Είναι αναμενόμενο, είναι αδυσώπητο, ταυτόχρονα όμως αποτελεί στοίχημα και πρόκληση για μια καινούργια ισορροπία.

Το φυσικό περιβάλλον στις Κυκλάδες περιορίζεται όλο και περισσότερο. Μόνο σε απρόσιτες περιοχές και σε συγκεκριμένα σημεία διατηρούνται: η πρωτογενής βλάστηση και η γηγενής χλωρίδα και πανίδα. Τέτοια σημεία μπορεί να είναι ρεματιές, κοίτες εποχιακών χειμάρρων, βραχώδεις κορυφές λόφων και οι πλαγιές τους, απομονωμένες ακτές και ερημονησίδες. Εκεί φυτρώνουν ακόμα ενδημικά φυτά, εκεί σχηματίζουν πυκνές συστάδες οι Αρεφτιές, εκεί φωλιάζουν ακόμα ο Σπιζαετός και ο Χρυσαετός, εκεί μπορεί να καταφύγει η Μεσογειακή Φώκια και από εκεί μπορούν να παρατηρηθούν διερχόμενοι Φυσητήρες.

Κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας των κεντρικών Κυκλάδων συνεχίζουν να υπάρχουν εκτεταμένα υποθαλάσσια λιβάδια από Ποσειδωνίες Posidonia oceanica, οι πασίγνωστες «φυκιάδες», για τους οποίους γνωρίζουμε πλέον ότι αποτελούν καταφύγιο για περισσότερα από 1200 είδα τα οποία τρέφονται και αναπαράγονται εκεί. Τα λιβάδια από Ποσειδωνίες παράγουν μεγάλες ποσότητες οξυγόνου, αφού οι Ποσειδωνίες είναι κανονικά φυτά και φωτοσυνθέτουν. Στη Θαλάσσια περιοχή των κεντρικών Kυκλάδων έχουν παρατηρηθεί ορισμένες αξιοσημείωτες παρουσίες, όπως ορισμένα ασπόνδυλα (σπόγγοι του γένους Αxinella , αχινοί  Centrostephanus longispinus, μαλάκια όπως Μπουρούδες ή Τριτώνια Charonia Tritonis και οι Μπουχώνες Tonna galea ), χονδριχθύες  ( όπως η Χινόκατα Hexanchus griseus που μπορεί να φτάσει τα 5 μέτρα και τα 500 κιλά, ο Σκύλος Δροσίτης Eugomphodon taurus, το Ελικόπτερο Oxynotus centrina, τρία είδη Πίνας       Squatina sp., ο Αετός Myliobatis aquila, η κουκουβάγια Gymnousa altavela και ο Εξαποδώ       Mobula mobular) και Οστεϊχθύες (Φιδομουγγρί Gnathophis nystax, Φοκός ή Λονάρα              Gymnothorax unicolos, Οφίσουρος Ophisurus serpens, δύο είδη Λίτσας  Lichia amia      και Caranx dentex, το σπάνιο Φεγγαρόψαρο Mola mola, ο Μπρίλλος ή Ροβέτο Ruvettus pretiosus, το ζαργανόψαρο ή βελανιδιά  Tetrapturus belone, το Γουρουνόψαρο  Stephanolepis diaspros και ορισμένα είδη της οικογένειας Tetrodontidae    συμπρεριλαμβανομένου του Sphaeroides pachygaster και του Λαγοκέφαλου  Lagocephalus sceleratus).

Στη θάλασσα των Κυκλάδων, σταθερή παρουσία έχουν το Ρινοδέλφινο Tursiops truncatus, το Κοινό Δελφίνι  Delphinus delphis, η Στενέλα ή Ζωνοδέλφινο  Stenella coeruloalba, το Σταχτοδέλφινο Grampus griseus και ο Ζιφιός  Ziphius cavirostris. Σπανιότερα εμφανίζονται το Μαυροδέλφινο  Globicephala melaena, η ΄Ορκα  Orcinus orca και δύο είδη μπαλενοφόρων φαλαινών Balaenoptera acutorostrata και  Balaenoptera physalus. Αρκετά συχνά παρατηρούνται Φυσητήρες Physeter macrocephalus ιδίως στα στενά Τήνου-Μυκόνου, και έχουν εξοκείλει επανειλημμένα στις ακτές της Τήνου…